ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Στην Ιλιάδα, ο Αγαμέμνων απευθυνόμενος στον Αχιλλέα, λέει

να μην προσπαθεί να τον εξαπατήσει με το νου, γιατί δεν θα τον 

έχει ούτε δίπλα του, ούτε θα τον πείσει. Παρόμοιο είναι 

και το αποτέλεσμα της κριτικής ενός συγχρόνου προς τους 

παλαιούς φιλοσόφους: ούτε μπορεί να συμπλεύσει μαζί τους,

ούτε να αλλάξει ουσιαστικά την οπτική γωνία των 

αποθανόντων. Μπορεί μόνο να αλλάξει τον τρόπο που η 

δική του εποχή βλέπει το έργο τους.  

Το πιο εύκολο για έναν άνθρωπο είναι να ρίξει μερικές λέξεις στο χαρτί. Το θέμα είναι με ποια σειρά θα τις ρίξει. Ακόμη και ένα ζώο, π.χ. πίθηκος ή γάτα, αν χτυπήσουν ένα πληκτρολόγιο, μπορεί να σχηματίσουν τυχαία κάποιες λέξεις. Το θέμα όμως παραμένει: ποιος είναι ο πιο πετυχημένος μπορετός συνδυασμός; Αν τον ήξερα θα τον έγραφα. Θα έριχνα τις σωστές λέξεις με τη σωστή σειρά. Το θέμα όμως είναι οι λέξεις αυτές όχι μόνο να αρέσουν απόλυτα σε όλους, όχι μόνο να πληρούν απόλυτα τις προσδοκίες όλων, αλλά και να είναι λογικά οι ορθότερες. Ακριβώς σε αυτό το σημείο η ανθρωπότητα αναγνωρίζει ως ορθότερα κάποια μεγάλα φιλοσοφικά έργα. Όλα τα άλλα, υπομνήματα, σχόλια, αναφορές, άρθρα, δημοσιεύσεις, συμπληρώσεις, λεξικά, πίνακες κ.α. είναι δευτερεύοντα, τριτεύοντα κ.ο.κ. Για αυτό συνιστάται η αναστροφή με αυτά τα κείμενα, όχι για να τα σχολιάσουμε με τη σειρά μας, ούτε για να τα μιμηθούμε, ή απλώς για να τα θαυμάσουμε. Εδώ υπεισέρχεται το ερώτημα: ποια είναι η σωστή στάση απέναντι στα μεγάλα φιλοσοφικά έργα; Η απάντηση είναι εύκολο να δοθεί, και δίδεται από τα ίδια αυτά έργα των φιλοσόφων, δηλαδή από τη στάση που οι ίδιοι κράτησαν απέναντι στους προγενέστερους ομότεχνούς τους: η καταλληλότερη στάση απέναντι σε ένα μεγάλο φιλοσοφικό έργο είναι η κριτική στάση. Αντίθετα με ό,τι δηλαδή απαιτεί συνήθως η κοινωνία από τους ανθρώπους, την υπακοή. Οι ίδιοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι έδωσαν το παράδειγμα που θα πρέπει να ακολουθήσει κανείς στον χώρο τους: το ξεχέρσωμα όλων των προηγούμενων καλλιεργειών ή αλλιώς το γκρέμισμα όλων των άλλων οικοδομημάτων. Συνήθως αυτό γίνεται για να καρπίσει η νέα σπορά ή για να οικοδομηθεί ένα νέο, πιο μοντέρνο, πιο άνετο και κομψό οικοδόμημα.

Αν τα φιλοσοφικά έργα προκαλούν την κριτική, και τη διαφωνία, η πραγματικότητα γύρω μας ζητά από εμάς την ενσωμάτωση, την αποδοχή, τη συναίνεση, τη σύμπλευση, τη συμφωνία. Τίποτε δεν μας χαρίζεται, αλλά κανείς δεν είναι διατεθειμένος να κάνει παραχωρήσεις. Η αληθινή κριτική βέβαια υπακούει σε κάποιους κανόνες. Όμως η αληθινή κριτική βρίσκει μόνη της τους αληθινούς κανόνες, δικούς της, και συνήθως στρέφεται απέναντι σε άλλους κανόνες, άλλες κριτικές. Τότε ποια η διαφορά της μίας κριτικής από την άλλη; Δυστυχώς το συμπέρασμα είναι απογοητευτικό: όλες οι κριτικές σκοπεύουν στην καταστροφή, όσο καλόβουλες και αν υποτίθεται ότι είναι. Όμως εξίσου καταστροφική μπορεί να θεωρηθεί και η συμφωνία, όταν οδηγεί στον εφησυχασμό, ίσως εκατέρωθεν, όταν πρόκειται για πρόσωπα. Παρά ταύτα, θα έλεγε κανείς ότι, έστω και δια της καταστροφής, η αληθινή κριτική είναι εποικοδομητική, ότι προάγει τον πολιτισμό, ώστε να συνεχιστεί η κίνηση και η ζωή, η δημιουργία. Όμως ποιος ανέχεται την κριτική, και είναι αρκετή η κριτική για να ξεθεμελιωθεί ένα μεγάλο φιλοσοφικό έργο; Το παράδοξο της κριτικής δεν είναι ότι δεν πετυχαίνει τον σκοπό της, ότι δεν αναιρεί και δεν καταστρέφει τη φήμη ενός έργου παλαιότερου φιλοσόφου∙ το παράδοξο είναι ότι η κριτική διαμορφώνει τον κριτή, ότι επιστρέφει στον πομπό της. Δεν αλλάζει το έργο της σκέψης του παρελθόντος, αλλά διαμορφώνεται το σήμερα του κριτή, όχι του κρινόμενου το παρελθόν.