ΕΦΕΣΗ, ΑΝΕΥ ΟΡΙΩΝ, ΑΝΕΥ ΟΡΩΝ, ΤΟΥ ΕΝΟΣ

Αν κάποτε ήθελες να γνωρίσεις τα όριά σου, όταν ήσουν νέος, όταν ανοίγετο μπροστά σου ο κόσμος, όταν όλα τα πράγματα σου χαμογελούσαν και τα αγαπούσες, τώρα δεν βλέπεις παρά το υπέρμετρο, το άπειρο, το ανεννόητο. Γαλουχημένος με τη σκέψη του Πλωτίνου –παρεμπιπτόντως ποιός γνωρίζει τη σκέψη του πρώτου νεοπλατωνικού; Όσοι τον χρησιμοποιούν για να γράψουν τις εργασίες τους δεν διαθέτουν τον χρόνο για να αγναντέψουν το Επέκεινα∙ όσοι δεν τον γνωρίζουν καλά, θαμπώνονται από την έντονη λάμψη της σοφίας του εντός της Ιστορίας∙ τέλος, όσοι δεν έχουν ακούσει για αυτόν και το έργο του, δεν γνωρίζουν τι χάνουν!– λοιπόν αναζήτησα ό,τι αυθεντικότερο υπάρχει.

 Αλλά ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω. Όμως ο κόσμος συνεχίζει και γυρίζει.

Αν κάτι παρέμενε για πάντα σταθερό, δεν θα έπρεπε να υπάρχει όπως υπάρχουν οι άνθρωποι, οι λίθοι ή τα ζώα και τα φυτά.

Όλη η ζωή είναι μια προσπάθεια να τιναχθούμε εκ νέου έως Εκεί και να προχωρήσουμε ακόμη πιο πέρα, μέχρι το Ένα.

Η λήθη έρχεται για εμάς, όχι όμως και για τις ιδέες που δεν τη χρειάζονται, το ίδιο και αυτή –η λήθη– δεν τις χρειάζεται.

Όμως εμείς ως θνητά όντα, που προσμένουμε κάτι πάντα, όσο είμαστε ζωντανοί, επιθυμούμε και πάλι το άπειρο, άνευ ορίων, άνευ όρων, κατά την έκφραση του Ανδρέα Εμπειρίκου, διότι ο αρχαίος φιλόσοφος Επίκουρος δεν γνώριζε απολύτως τι έλεγε, όταν ομιλούσε περί μίας σειράς αμέτρητων επιθυμιών που ελλοχεύουν πίσω από τη μία επιθυμία, καθώς όλες συγκλίνουν στη μία και μοναδική έφεση του Ενός.

   

ΜΕΤΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

Ε ναι λοιπόν! Τα εξής βλέπει κανείς σήμερα στην Ελλάδα, όπως εδώ και χρόνια, από τότε που γεννήθηκα και πιο πριν: ψευτογκλαμουριά, ψευτομαγκιά, ψεύτικη ευσέβεια, ψεύτικη ζωή γενικώς. Φαίνεται σαν να διαδόθηκε η "πανδημία" της αυτοπροβολής. Σε κάθε περίγυρο επαναλαμβάνονται οι ίδιες αδιέξοδες συμπεριφορές. Όπου πάνε οι άνθρωποι φέρνουν μαζί και τη βλακεία τους. Τώρα πλέον η βλακεία μετανάστευσε και στο διαδίκτυο. Μας πήρανε χαμπάρι και οι επιχειρηματίες και γέμισε το διαδίκτυο με διαφημίσεις. Η εξατομίκευση δεν είναι πλέον θέμα προσωπικότητας, όπως ήθελε ο Καρλ Γιουνγκ, αφού τώρα μας εξατομικεύει η Google.

Δεν αηδιάζω με τίποτε. Μακριά απ’ εμέ η αηδία. Όμως δεν αντέχω τους γενικούς και ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους παρουσιάζεται το πανταχού κατάντημα. Άραγε υπάρχουν κάποιοι που νομίζουν ότι θα τους σώσουν κάποιοι άλλοι; Ποιοί παρακαλώ είναι αυτοί; Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πορφύριος, έλεγε ότι ο φιλόσοφος είναι ο σωτήρας του εαυτού του. Εάν κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του έναν φιλόσοφο, τότε δυνητικά όλοι μπορούν να σώσουν τον εαυτό τους. Όμως τα πλήθη ή όσοι λειτουργούν ως μπουλούκια και ως αγέλες, ποτέ δεν κατανόησαν ποιο είναι το ύψιστο διακύβευμα. Πάντα απορούσα γιατί οι άνθρωποι συνωστίζονται και αυτό φαίνεται να τους αρέσει πολύ. Η αλήθεια είναι ότι όλοι πάνε εκεί όπου πάνε και οι άλλοι. Οι άνθρωποι καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας χειραγωγούνται Μας βρίσκουν και προσπαθούν να μας βρουν για να μας εκμεταλλευτούν. Το θέμα είναι να μην μας βρίσκουν εύκολα. Δεν εννοώ να γίνουμε ερημίτες. Απλά να είμαστε όσο το δυνατόν πιο εκλεκτικοί. Πώς όμως να είναι κανείς εκλεκτικός, όταν πρέπει να συνεργάζεται; Επίσης, κάποιοι θεωρούν την ευγένεια ως επιδοκιμασία. Πώς να τους πεις πως απλά πρόκειται για ευγένεια!

Ποιος ανθρώπινος τύπος κυριαρχεί; Ο μικρός δικτάτωρ! Όλοι μας μοιάζουμε με μικρούς δικτάτορες. Όπως οι τελευταίοι έχουμε κατακτητικές τάσεις. Έτσι κατακτάμε μια γυναίκα, κατακτάμε ένα επάγγελμα, κατακτάμε ένα σπίτι, κατακτάμε έπιπλα και πράγματα κλπ. Φαινομενικά δεν υπάρχουν όρια. Το θέμα είναι ότι όλοι θέλουν ή νομίζουν ότι θέλουν να κατακτούν τα ίδια. Γιατί να μην προσπαθήσεις να κατακτήσεις έναν πνευματικό χώρο; Η κατακτητικές τάσεις και προθέσεις ενός επίγειου δικτάτορα ωχριούν μπροστά στις κατακτητικές τάσεις ενός φιλοσόφου, σημειώνει κάπου ο Ζακ Ντεριντά. Επίσης, όπως περίπου έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο μέσος άνθρωπος κάνει ό,τι μπορεί για να ξεχωρίσει, αλλά όσο περισσότερο προσπαθεί, τόσο περισσότερο πράττει ό,τι και οι άλλοι. Με άλλα λόγια, η μίμηση είναι αυτή που κυριαρχεί. Αυτό το φαινόμενο δεν απαντάται μόνο στην ανθρώπινη καθημερινότητα, αλλά γενικά στη φύση. Ίσως πρόκειται για τα μιμίδια κατά Ρίτσαρντ Ντόκινς ή τη μιμητική επιθυμία κατά Ρενέ Ζιράρ. Δεν ξέρω περί τίνος ακριβώς πρόκειται. Πάντως τις εξής δύο τάσεις διακρίνω στα σύγχρονα εν Ελλάδι ανθρώπινα περιβάλλοντα: τη μετριότητα και τη βαρβαρότητα!

ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟ-ΒΕΒΑΙΩΣΗ

"Ο Οδοιπόρος" του Ιερώνυμου Μπος,
Μουσείο Boymans-van Beuningen, Ρότερνταμ. 
"O Οδοιπόρος" 
ταλαντεύεται ανάμεσα σε επιλογές, την αρετή,
την κακία ή την επιστροφή στην οικία του. 
Η αποσύνδεση της επιστροφής στην
"φίλην ες πατρίδαν" (κατά την πλωτίνεια φράση)
από την αρετή υποδηλώνει 
ότι η γνώση δεν έχει πλέον σταθερό μεταφυσικό
έρεισμα.

«Πολλές φορές ξυπνώ έξω από το σώμα στον εαυτό μου…»

Πλωτίνος, Ἐννεάδες, IV.8.1.1-11.

Ο Ιερός Αυγουστίνος αναφέρθηκε στη σιωπηλή ανάγνωση στο έργο του Εξομολογήσεις (Confessiones), όταν περιέγραψε τον τρόπο που διάβαζε ο επίσκοπος Αμβρόσιος στην οικία του. Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας η ανάγνωση κυρίως γινόταν μεγαλόφωνα. Πού οφείλεται λοιπόν το νέο έθος; Προφανώς στο χάραγμα μίας νέας εποχής, που χαρακτηρίζεται από την ανακάλυψη του υποκειμένου.  
Νομίζω όμως πως το αφετηριακό σημείο της ανακάλυψης της εσωτερικότητας βρίσκεται ήδη στο έργο του Πλωτίνου. 
Η έννοια του υποκειμένου, προερχόμενη από την εποχή του Πλωτίνου και του Αυγουστίνου, αναδύθηκε στην επιφάνεια της ιστορίας ως το θεμέλιο της γνώσης και της σκέψης. Στα νεώτερα χρόνια μοιάζει να μη συνδέεται με την αμφισβήτηση, αφού αφορά πρωταρχικά τη βεβαιότητα της ύπαρξης. Αν και αιτία της σκέψης μπορεί να είναι η αμφισβήτηση, ο Ρενέ Ντεκάρτ διακήρυξε περίτρανα τη βεβαιότητα της ύπαρξης ως σκέψη του υποκειμένου. Το θέμα δεν είναι εδώ να επιβεβαιώσουμε εκ νέου τον περίφημο συλλογισμό του Ντεκάρτ και να πούμε ότι η σκέψη που βεβαιώνει την ύπαρξη προϋποθέτει έναν βαθμό αμφισβήτησης και ότι δεν θα οδηγείτο σε αυτό το στάδιο της βεβαιότητας πριν αμφισβητήσει τα πάντα. Το θέμα είναι να δούμε τη μετατόπιση σε έναν «μονισμό του υποκειμένου», που αν και αναγνωρίζει την ύπαρξη του Θεού, δεν στηρίζεται πλέον σ' Εκείνον, αλλά στο εγώ. Ό,τι έρχεται σε αντιπαράθεση με τη θέση του Ντεκάρτ είναι ότι η αμφισβήτηση δεν στηρίζεται πουθενά, εφόσον αμφισβητείται κάθε βεβαιότητα, πέφτοντας στην παγίδα του εγώ που επιζητεί μόνιμα την αυτο-βεβαίωσή του. Μέσω της αμφισβήτησης επιζητείται η ανυπαρξία του εγώ ή ο πολλαπλασιασμός του.
Ο Πλωτίνος προσέδωσε στην εσωτερικότητα μία μυστικιστική, αλλά και έλλογη διάσταση, βαδίζοντας στα ίχνη του Πλάτωνα. Όμως ενώ στο έργο του Πλάτωνα η φιλοσοφία είχε κοινωνικο-πολιτική σημασία, κατά τον Πλωτίνο η εσωτερικότητα εγκαθιδρύεται ως η κατεξοχήν φιλοσοφική όδευση. Ο Πλωτίνος θεώρησε τον εσωτερικό κόσμο όχι μόνο πηγή δυνατοτήτων, αρμονική δομή σε συνάφεια με το περιβάλλον, αλλά και έναν θαυμαστό χώρο, όπου ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Τίποτε πια δεν μπορεί να υπάρξει σε σχέση προς τον άνθρωπο χωρίς τη διαμεσολάβηση της εσωτερικής διάστασης. 
Από τη μία πλευρά προϋποτίθεται η λογική ενάσκηση του πνεύματος, από την άλλη πλευρά υπερβαίνεται το εχέγγυο της λογικής εν όψει της προσέγγισης του Θεού. Η επανεύρεση του αληθινού εγώ κατά τη θρησκευτικο-φιλοσοφική εμπειρία εντός των νοητών, συμπίπτει με μία κίνηση εσωστρέφειας. Η κίνηση αυτή δεν αφορά τον χωροχρόνο του κόσμου, αλλά το άχωρο και άχρονο του εσωτερικού εαυτού, εγκαθιδρυμένη ως έλλαμψη στην αιωνιότητα. Παράλληλα εκδιώκεται από και μορφοποιεί τον κόσμο του γίγνεσθαι, όπου η αμφισβήτηση είναι διάχυτη και η κίνηση της σκέψης αναλώνεται στη μάταιη προσπάθεια της αυτο-βεβαίωσης. Ανακούφιση και σωτηρία βρίσκουμε μόνο εντός μας, όταν η ατομική βεβαίωση συμπέσει με τη βεβαιότητα του θεϊκού. Έτσι, αντίθετα από ότι σημείωσε ο Πλωτίνος, η έγερση των αμφιβολιών μέσα στον εαυτό δεν αφορά πάντα την ενδυνάμωση, αλλά την αναίρεση της αυτο-βεβαιότητας.
Κατά τον Πλωτίνο, ο Νους συνιστά μία ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα, όταν σκέφτεται τον εαυτό του. Παρόλα αυτά ο διαχωρισμός στο επίπεδο του Νου δεν υφίσταται, αφού τελικά όταν αντικρίσει το ίδιο το Εν, δηλαδή τον Θεό, δεν είναι πια δυο, αλλά ένα. Το παράδειγμα που φέρνει ο Πλωτίνος είναι αυτό του αναγνώστη, ο οποίος λειτουργεί καλύτερα διαβάζοντας, όταν δεν έχει συνείδηση ότι διαβάζει (οὐ γὰρ τὸν ἀναγιγνώσκοντα ἀνάγκη παρακολουθεῖν ὅτι ἀναγιγνώσκει καὶ τότε μὰλιστα,  ὅτε μετὰ τοῦ συντόνου ἀναγιγνώσκει – Ι.4.10.24-26). Γίνεται φανερή η ομοιότητα του παραδείγματος του αναγνώστη που φέρνει ο Πλωτίνος για να δείξει την τάση του Νου προς την ενότητα, σε σχέση με την αναφορά του Αυγουστίνου στον δάσκαλό του Αμβρόσιο που διάβαζε σιωπηλά. Ο αναγνώστης δεν χρειάζεται πια να παρακολουθεί τον εαυτό του, δηλαδή να έχει συνείδηση ότι διαβάζει• βέβαια το πιο πιθανό είναι ότι εδώ η ανάγνωση την οποία είχε κατά νου ο Πλωτίνος γίνεται φωναχτά, αλλά η τάση εσωτερίκευσης του αναγνώστη φανερώνεται με την έμφαση στην έλλειψη παρακολούθησης του εαυτού, δηλαδή της προσοχής.
Ωστόσο, μία άμεση διαπίστωση είναι πως για να κατορθωθεί η ανακάλυψη αυτή ή και ως παρεπόμενό της, προϋποτίθεται η στροφή προς μία πρωταρχική πραγματικότητα που ταυτόχρονα βρίσκεται εμπρός ως συνεχώς μετατιθέμενο όριο. Το ίδιο το εγώ αναγκάζεται να αιτεί την αυτο-βεβαίωση. Βιώνοντας τη διάχυτη αμφιβολία του κόσμου των αισθήσεων, αμφισβητώντας ακόμη και τον εαυτό του, στοχαζόμενο διαρκώς περί της ύπαρξης του θεϊκού, χωρίς καμία αληθινή βεβαιότητα, έρμαιο ενός πολύπαθου σώματος, αναζητά, χωρίς τέλος, την πορεία που θα το οδηγήσει στην αληθινή έκσταση.  

ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΡΟΧΩΡΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ

"Κάθε κατάκτηση, κάθε βήμα μπροστά στη γνώση, προκύπτει από το θάρρος, από τη σκληρότητα απέναντι στον εαυτό μας, από την καθαρότητα σε σχέση με τον εαυτό μας."

Φρήντριχ Νίτσε

Σχολιασμός: 

Κάθε σχέση με τον εαυτό δεν οδηγεί απαραίτητα στη γνώση. Κάθε κατάκτηση δεν οδηγεί απαραίτητα στη γνώση. Το θάρρος συχνά δεν βοηθά τόσο, όσο ο δισταγμός για την εύρεση του αληθινού. Όμως η καθαρότητα είναι απαραίτητη προϋπόθεση όχι ως διαμεσολάβηση στη σχέση προς τον εαυτό μας, αλλά ως ηθικο-πολιτικό αίτημα για τη γνωστική απελευθέρωση. Το θέμα είναι με ποιόν τρόπο θα νοήσουμε την καθαρότητα εάν όχι ηθικά. Θα μπορούσαμε να τη θεωρήσουμε ως το βίωμα της κάθαρσης από τα παθήματα, αριστοτελικά εννοούμενο, διαμέσου της Τέχνης. Ακόμη θα μπορούσαμε να υποθέσουμε την υποδήλωση μιας λογικής κάθαρσης, μια εκλογίκευση και ρασιοναλιστική τάση, καντιανού τύπου. Το θέμα είναι τί εννοεί εδώ ο Φρειδερίκος Νίτσε. Άραγε, αν απομονώσουμε τον όρο από τα φιλολογικά και ιστορικά του συμφραζόμενα, αλλά και από τη φιλοσοφία του Νίτσε, η ερμηνεία του θα είναι αυθαίρετη; Ωστόσο, η σύνδεση της σκληρότητας, της καθαρότητας, του θάρρους και της κατάκτησης με δύο λέξεις, τον εαυτό και τη γνώση, υποδηλώνει μια πρακτική και καλλιέργεια του εαυτού, με όρους της φιλοσοφίας του Μισέλ Φουκώ. Ακόμη η σκέψη του άλλου Γάλλου φιλοσόφου Πιέρ Αντό (1922–2010), ως συναδέλφου και εν μέρει συνεργάτη του Φουκώ, εδώ είναι αποφασιστικής σημασίας για την κατανόηση του αποφθέγματος. Η σκληρότητα και η κατάκτηση που κρύβονται πίσω από την καθαρότητα υποδηλώνουν την εξουσία και τη σχέση δύναμης. Επίσης, το θάρρος και η καθαρότητα υποδηλώνουν μια αυτο-εξέταση και τον αυτοέλεγχο. Η έννοια της γνώσης πάλι προϋποθέτει τη διαρκή αναζήτηση της αλήθειας, ως το πλέον χαρακτηριστικό ζητούμενο του πολιτισμού μας. Το προχώρημα και το βήμα προς τα εμπρός δείχνουν την αναγκαιότητα των ανθρώπων του μέλλοντος να αποφεύγουν τις οπισθοχωρήσεις. Με άλλα λόγια, πίσω από τη φράση αυτή κρύβεται και πάλι το ιδεώδες του υπεράνθρωπου, όχι τόσο ως υποκειμένου της πληροφορίας, αλλά πιο πολύ ως κατακτητή, ήρωα και αναζητητή, περιπλανώμενου και διαφωτιστή, δημιουργού του επιστητού.

Κ.Β.

ΑΛΗΘΙΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΗΜΑΤΑ

Το κέντρο και οι ακτίνες του. Το Εν και οι εξακτινώσεις του.
Σχέδιο που θυμίζει New Age.  

Το ερώτημα είναι κατά πόσο περιλαμβάνονται εδώ φιλοσοφήματα που αφορούν το πώς και το γιατί και που οδηγούν σε ό,τι θα πρέπει να είναι αληθινό. Θα ήθελα να αφεθώ, να παρασυρθώ από τη ρύμη του λόγου ατελείωτα, ο Λόγος να με βγάλει ασπροπρόσωπο! Το θέμα είναι ότι ο Λόγος με «Λ» κεφαλαίο, ως κοινωνικά αποδεκτή και επαληθεύσιμη λογική, οφείλει να υπάρχει ανέκαθεν φωτεινός, ξεκάθαρος, κυριολεκτικός και μάλιστα απαστράπτων.

Θα ήθελα εκ των προτέρων να μπορώ να καθορίζω τις συντεταγμένες του ταξιδιού ή τους κανόνες του. Όμως, όπως κάθε ταξίδι έχει ουκ ολίγα απρόοπτα και περιπέτειες, έτσι και κάθε σχεδίασμα του λόγου είναι συχνά ατελέσφορο και μας αφήνει ξεκρέμαστους.

Πώς γίνεται όμως η τάξη του Λόγου να μην είναι τάξη, αλλά να αφήνεται, να εγκαταλείπεται τόσο συχνά στην αταξία; Για ποιόν ανεξιχνίαστο «λόγο» δεν πετυχαίνει πάντα η οργανωτική προσπάθεια δια του λόγου; Στην πραγματικότητα, ο λόγος δεν είναι εφικτό να υπάρχει ξέχωρα από την πράξη. Κάθε έλλογη προσπάθεια συγκρότησης των δομών της ύπαρξης οδηγεί στην απόφαση και στην ισχύ. Το θέμα είναι ότι υπάρχουν στοιχεία εντός του λόγου που οδηγούν κατευθείαν στην υπονόμευσή του. Ο παραλογισμός πηγάζει πράγματι από τα συναισθήματα, τα πάθη, τα επιμέρους όντα κλπ. Αλλά η πηγή του λόγου, αν και ο τελευταίος εδράζει στην ψυχή, δεν είναι στην ψυχή! Η μόνη αληθινή πηγή όλων των όντων, ακόμη και των ψυχών μας, της θεϊκής υπόστασης της ψυχής και της ψυχής του κόσμου, είναι πάνω από αυτές.

Το Απόλυτο μας διαφεντεύει είτε το θέλουμε είτε όχι. Η ανάγκη του λόγου δεν πηγάζει εξ αυτού του ιδίου. Η ανάγκη της ψυχής να εκφράζεται δεν πηγάζει από την ίδια, διότι ο Λόγος ως λογική υπερβαίνει την ψυχή. Έτσι, καθετί λογικό μας διαφεντεύει είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι. Ο Λόγος δεν είναι το απόλυτο. Ο Λόγος είναι μια δομή που από μόνη της δεν έχει νόημα. Εμείς ως ενεργά υποκείμενα δίνουμε νόημα στη ζωή και τον λόγο. Όμως, αν εμείς δεν συνειδητοποιήσουμε τι είμαστε, αν δεν δούμε τον λόγο ως άψυχο σώμα, τότε δεν θα καταλάβουμε ποτέ την ψυχή.

Η ζωή δια του λόγου δεν γίνεται να μην υπάρχει, διότι η αληθινή ύπαρξη εκλογικεύεται. Τι θέλω να πω με αυτό; Πάντα και οπωσδήποτε πάντα, αναγόμαστε για να ζήσουμε. Η «ζωή δεν ζει», αν δεν αναχθεί. Όμως καλούμαστε τόσο συχνά να αντιμετωπίσουμε τους παραλογισμούς ή τις αβύσσους της ύπαρξης, το τίποτε που νομίζουμε ότι βρίσκεται τόσο συχνά εμπρός μας, αν και δεν είμαστε σίγουροι τι είναι και προπαντός «αν είναι»!       

Μολοταύτα, θέτω ένα απλό αξίωμα: «ζούμε και υπάρχουμε, διότι ζει και υπάρχει ό,τι δεν ζει και δεν υπάρχει». Το Απόλυτο, ως αποκορύφωμα της σκέψης και της αναφοράς στον εαυτό μας και πέραν αυτού, «δεν είναι»… Διότι αν Εκείνο ΗΤΑΝ, δεν θα ήταν! Τι θέλω να πω με αυτή τη φαινομενική αντίφαση, ότι το ΑΠΟΛΥΤΟ είναι λυμένο, απολελυμένο, ελεύθερο! Το εγώ μας, λοιπόν, πού χωράει, πώς προσδιορίζεται σε έναν κόσμο ακραιφνών εγωιστικών προσδοκιών και βιοπάλης; Το εγώ υπάρχει αληθινά μόνο εάν κατορθώσει να ταυτιστεί με Εκείνο! Μόνο τότε υπάρχει, όταν κανένα «τότε» δεν υπάρχει, όταν προσεγγίζεται ο «αιών» που περιφέρεται ατελείωτα γύρω από Εκείνο.

Λοιπόν, λέω αυτό το απλό: το «πάντη απλούν» βρίσκεται στο άχωρο της συνείδησης, άρχει σε αυτήν. Ο Θεός δεν υπάρχει, άρχει. Αλλά όταν δεν κατανοούμε ότι αυτο-προσδιορίζεται Εκείνο μέσα μας, δεν έχουμε τη δύναμη να αυτο-προσδιοριστούμε και εμείς.

Το εμείς είναι η κατάσταση της συνειδητοποίησης του πρωτύτερα ασυνείδητου.